آیت الله شیخ محمد مردوخ کردستانی
آیت الله شیخ محمد مردوخ کردستانی
به نام خداوند جان وخرد
خاندان مردوخیان کردستان
یکی از کهنترین خاندانهای معنویت‌گستر و مروج عرفان و شریعت اسلامی در کردستان ایران، خاندان مردوخیان اورامان می باشد که قرنها است از سوریه به کردستان اورامان مهاجرت نمودهاند و پس از ورود به این سرزمین کوهستانی و صعب‌العبور، مورد توجه و تکریم اهالی آن سامان قرار گرفته‌اند و سجایای ممتاز و حسن سلوک ایشان در نظر اهالی آن دیار جلوه‌گریها داشته است و هم‌ازینرو مؤمنان و جویندگان نور معرفت از هر سو بر گرد شمع وجودشان پروانه‌آسا حلقه زده‌اند و از انوار وجود معنویت‌گسترشان مستفیض و بهره‌یاب گشته‌اند.
نخستین شخصیت برجسته خاندان مشایخ مردوخی اورامان، امیر محمِد بابامردوخه بوده که در قرن هشتم هجری قمری به محلّی که بعدها به مناسبت ورود ایشان «دشت شامیان» نام گرفته، وارد گردیده است.
مؤلّف تاریخ کُرد و کردستان در زمینه تاریخ و نحوه ورود و چگونگی انتشار خاندان مشایخ و عرفای مردوخی در سرزمینهای کُردنشین خاورمیانه و دیگر بلاد اسلامی، می نویسد:
«درویش امیر محمِد مردوخ شهیر به بابا مردوخه که اعلیجد مشایخ و موالی مردوخی صفحه کردستان است. اهل قریه مردوخ از توابع شام بوده.. در سنه 737 هجری هنگام استیلای امیر شیخ حسن جلایری بر آذربایجان و بغداد که دولت آلیخانی در عراق تشکیل شد. بابا مردوخه با جمعی از اقوام و خویشاوندان خود از شام به خاک اورامان هجرت نموده مدتی در دشت شامیان که به همین مناسبت به این اسم مسمی گشته سیاه‌چادر زده و سکونت کرده‌اند. اهالی اورامان و اطراف آن مراتب زهد و ریاضت و پرهیزکاری بابامردوخه را مشاهده نمودهاند. اعتقاد کامل نسبت به او پیدا کرده عموماً مرید او شده‌اند و از صمیم قلب او را پرستش کرده‌اند و در معنی مقام قطبیت و غوثیت را در آن محال پیدا کرده است و او را بابا مردوخه خطاب نمودهاند و پس از فوتش مردمان اطراف و نواحی او را پیرمحمد اورامی گفته‌اند.. بابامردوخه.. از جمله نود و نه پیر کبار اورامان است. مرقد او در شهر اورامان می باشد. عموم مشایخ مردوخی از او تشکیل سلسله داده‌اند. کلمه بابا دلالت دارد بر اینکه درویش میرمحمد مردوخ سید بوده است؛ زیرا اهالی اورامان کلمه بابا را فقط بر سید اطلاق کرده‌اند.. بابامردوخه در سنه 680 هجری متولد شده و در نود و نه سالگی متأهل گشته. در سنه 790 فوت نموده. صد و ده سال عمر کرده است.. در سنه 778 در زمان امیر اسعد ملقب به امیر جیاشا ـ یعنی هنگام سلطنت سلطان مرادخان اول در مملکت عثمانی ـ بر حسب خواهش پیرشهریار اورامی، دختر شیخ شهاب‌الدین دزآوری را عقد نموده .. از او یک پسر متولد شده، اسم او را مولانا گشایش گذاشته‌اند. پس از بلوغ در نزد شیخ حسن مولاناباد تحصیل علم کرده و به اورامان مراجعت نموده و به مولانا گشایش اشتهار یافته است. مولانا گشایش در سنه 842 شروع به تبلیغ اسلام و نشر احکام نموده در سنه 873 از دنیا درگذشته است از او دو پسر بجا مانده. عباس اعلیجد قضات اورامان است و عبدالغفار اعلیجد مشایخ دگاشیخان و تخته و باقل‌آباد و قزلبلاق و هزارکانیان و میرگه‌سار و دژن و تنگیسر و کاشتر و محال قره‌داغ و نواحی سلیمانیه و شهر سنه‌دژ و سائر مشابخ مردوخی است که به بغداد و بیروت و مصر و ازمیر و سائر ممالک خارجه پراکنده شده‌اند.»
شجره‌نامه خاندان مشایخ مردوخی
از سادات حسنی‌نسب کردستان
شجره‌نامه خاندان آیت‌الله شیخ محمد مردوخ کُردستانی (رحمهالله علیه)
رشته نسبی آیت‌الله شیخ محمد مردوخ کردستانی، بر اساس شجره‌نامه این خاندان که به مْهر علما و مشایخ کبار کردستان ممهور گردیده و مورد تأیید قرار گرفته، از این قرار است:
شیخ محمد مردوخ ملقب به «جمال‌الدین» و شهیر به «آیت‌الله کُردستانی» بن شیخ عبدالمؤمن امام جمعه، بن حاج شیخ جمال‌الدین امام جمعه، بن شیخ عبدالمؤمن امام جمعه، بن شیخ شمس‌الدین، بن شیخ عبدالغفار، بن شیخ شمس‌الدین ولی، بن شیخ عبدالغفار، بن مولانا گشایش، بن امیر محمد شهیر به «بابا مردوخه»، بن شیخ یوسف، بن شیخ سلیمان، بن شیخ محمد نسیم، بن شیخ عبدالکریم، بن شیخ شهاب‌الدین، بن شیخ عبدالله، بن شیخ قاسم، بن شیخ اسمعیل، بن شیخ ابراهیم، بن شیخ عبدالله، بن شیخ عیسی، بن شیخ حسین، بن شیخ محمد علی، بن سید حسن طبرستانی، بن زید، بن محمد قائم بالحق، بن زید، بن محمد، بن ابومحمد اسمعیل، بن ابومحمد حسن، بن ابوالحسن زید (الجواد الابلج)، بن حضرت امام حسن مجتبی (رض)، بن حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (کرم الله وجهه) و حضرت سیده النساء العالمین فاطمه الزهراء (رضی الله عنها و سلام الله علیها) بنت سیدنا و مولانا محمِد رسول‌الله (صلی الله تعالی علیه و سلّم).
شیخ محمد مردوخ درشب 27 رجب 1297 هجری قمری مطابق با 1259 هجری شمسی در سنندج ولادت یافته و بسال 1354 هجری شمسی مطابق با 1395 هجری قمری در سنندج، بسن 98 سالگی، جان به جان‌آفرین تسلیم نموده، و بر فراز تپه‌ای در روستای نوره واقع در نزدیکی سنندج، روی در نقاب خاک کشیده است. وی یکی از برجستگان بلند‌آوازه و نوابغ خاندان سادات مردوخی و از علمای طراز اول کردستان و بشمار است. وی در جمیع علوم معقول و منقول عصر خویش و کلیه شاخه‌های علوم اسلامی صاحبنظر و استاد شناخته شده و در زمینه‌های متنوعی از این عرصه گسترده، دارای تألیفات و رسالات ارزشمند بوده است که بسیاری از این آثار منتشر گردیده است.
افزون بر موارد یادشده فوق، وی در رشته‌های گوناگونی از صنایع و هنرهای زیبا مهارت و تبحر چشمگیری داشته است. شیخ محمد مردوخ علاوه بر قابلیتهای خداداد مذکور، در زمره ادبای توانای کُرد محسوب می گردد؛ به طوریکه به اغلب گویشهای زبان کُردی تسلط داشته و در همین زمینه واژه‌نامه‌ای موسوم به فرهنگ سه‌زبانه کردی/ فارسی/ عربی تألیف نموده است. نیز وی از ذوق و قریحه شاعری برخوردار بوده و به سه زبان کردی و فارسی و عربی، در مناسبتهای مختلف شعر سروده است. مضامین اشعارش گاهی نعت و مدح پیامبر(ص) و وصف طبیعت، و زمانی فلسفه و قضایای علمی و مسایل دینی، و گاهگاهی هجو، اما بیشتر اوقات اجتماعی بوده و جهت تنویر افکار عمومی سروده شده است. وی در اشعار و منظومه‌هایش ابتدا «اخگر» و بعدها «آیت» تخلص می نموده است. دیوان اشعارش توسط خود او در سال 1352 هجری شمسی گردآوری و بازنویسی شده است، موجود می باشد، ولی تاکنون به چاپ نرسیده است.
آن بخش از تألیفات شیخ محمد مردوخ که به طبع رسیده است، به شصت اثر بالغ می گردد که مشهورترین آنها عبارتند از:
تاریخ کرد و کردستان در دو مجلد؛ فرهنگ مردوخ در دو مجلد؛ فقه محمدی در چهار مجلد؛ اصول فقه؛ صرف محمدی؛ نحو محمدی؛ منطق محمدی؛ حساب و هندسه و جبر و مقابله؛ مواریث؛ رموز آفرینش؛ خلاصه الاحکام؛ منتخب الخواص؛ عقیده اسلامی؛ اصلاح مصطلحات؛ ندای اتحاد؛ حل اختلاف؛ بطلان تثلیث؛ رد بابی و بهایی؛ دستور حضرت امیر(ع) به مالک اشتر؛ برجستگان جهان؛ منظومه شطرنج‌نامه کردی؛ شطرنج‌نامه به فارسی؛ زمین و انسان؛ دین و آیین؛ ام‌الکتاب؛ مناسک حج؛ دانش و دین؛ رهنمای سعادت؛ چاره بدبختی؛ رهبر بشر؛ سرمایه هدایت؛ مائده؛ گفتارها؛ جهان‌نما و ..
شیخ محمد مردوخ علاوه بر فعالیتهای گسترده علمی ـ دینی، در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی عصر و دوره خویش مشارکت فعال داشته است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
1ـ شیخ محمد مردوخ از حامیان جنبش مشروطیت، و از یاران و همفکران آقا شیخ فضل‌الله نوری بوده است.
2ـ شیخ محمد مردوخ یکی از مجاهدان کرد مسلمان در جنگ بین‌الملل اول بوده و همراه با مشایخ نقشبندی اورامان در جهاد علیه روسیه تزاری شرکت داشته است.
3ـ شیخ محمد مردوخ از روحانیون طرفدار وحدت اسلامی و تقریب مسلمان بوده و در راستای این هدف مقدس، به شیوه‌های گوناگونی از زمینه‌سازیهای فرهنگی و اجتماعی دست زده است؛ از جمله برای اولین بار در کردستان و شهر سنندج، یک دستگاه چاپ سربی وارد کرده و برای تنویر افکار عمومی روزنامه ندای اتحاد را منتشر ساخته است.
4ـ شیخ محمد مردوخ در خلال دهه‌هایی از عمر خویش با ظلم حکام و نفوذ متنفذین محلی مبارزه کرده و در این راه، مشکلات و گرفتاریهای فراوانی را تحمل نموده است. حتی پنج بار به طور مشخص به جان وی سوءقصد شده که در هر پنج بار به سلامت از مهلکه رسته است.
به اختصار، وی در عهد شش پادشاه و قریب به یک قرن زیسته؛ در حدود هشتاد سال (از 1314 تا حوالی 1386 هجری قمری) با مسایل دینی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه خویش به طور فعال رویاروی بوده؛ متجاوز از یکصد کتاب و رساله تألیف و تصنیف نموده؛ و همانطوریکه خود وی مدعی بوده که بیست وسه سال پیش از مرگش تاریخ وفات خویش را پیش‌بینی نموده، در حالیکه از مال دنیا هیچ اندوخته و نقدینه‌ای بر جای ننهاده، به مرگ طبیعی درگذشته است.
بنا به دستخطّی که از آیت‌الله شیخ محمد مردوخ در دست است، و همچنین بر اساس روایات شفاهی مردم کردستان، و نیز بر اساس دیگر منابع مکتوب در این زمینه، وی در سال 1327 هجری شمسی زمان مرگ خویش را بسال 1354 هجری شمسی، پیش‌بینی نموده و مکتوب حاوی خبر مذکور را به دوستان و برخی از معتمدین شهر سنندج سپرده است. به دیگر بیان، مردوخ 27 سال قبل از وفاتش، تاریخ پرواز جان از قفسِ تنش را مشخص نموده و بنا به تعبیر خود او، یار مؤتمٍنش ـ خداوند ـ این موضوع را پیشاپیش از طریق الهام، به او خبر داده است. این موضوع را مرحوم احمد حواری‌نسب در تکمله‌ای که بر ترجمه کتاب «دانشمندان کرد در خدمت علم و دین» نگاشته، متذکّر گردیده است:
«او در سال 1327 شمسی مطابق دستخط موجود، مرگ خود را در سال 1354 پیش‌بینی نموده بود که در شب جمعه بیست و یکم شهریور همان سال مطابق با پنجم رمضان المبارک قمری فرمان حق را لبیک گفته به سرای جاوید شتافت»[1].
